Na specjalną prośbę kilku czytelników mojego blogu, chciałbym ogólnie napisać o biologicznych mechanizmach zachowania człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem aktywności układu sercowo-naczyniowego. Jednocześnie CHCIAŁEM SIĘ ZASTRZEC, że NIE JESTEM LEKARZEM i proszę nie traktować tych informacji jako jakichkolwiek dogmatów medycznych. Co prawda korzystałem z profesjonalnej literatury dotyczących tego tematu, ale mimo wszystko jest to swego rodzaju materiał, który należy traktować bardziej jako ciekawostki związane z procesami psychicznymi człowieka, niż twarde fakty szczególnie jeżeli chodzi o takie problemy typowo medyczne.
Psychofizjologia zajmuje się relacjami między procesami psychicznymi (to ogół stanów świadomych i nieświadomych, które mają wpływ na powstanie myśli, przekonań, marzeń, pragnień, motywów również świadomych i nieświadomych. Są to stany, które wywierają wpływ na zachowanie człowieka. Procesy psychiczne dzielimy na: poznawcze, emocjonalno-pobudzeniowe i wykonawcze) i fizjologicznymi (każdy proces, reakcja czy czynność organizmu odbywające się bez odchyleń i anomalii, w warunkach zachowanego zdrowia).
Aktywność psychofizjologiczna to zmiany procesów fizjologicznych wywołane czynnikami psychologicznymi. Celem psychofizjologii jest gównie poszukiwanie teorii tłumaczących zmiany aktywności fizjologicznej wywołane czynnikami psychologicznymi. Badacze dążą do poznania (co nie jest łatwe, ze względu na złożoność całego układu) mechanizmów regulacji zachowania (mechanizmów przetwarzania informacji przez ośrodkowy układ nerwowy nazywany również głównym „komputerem” jednostki).
Badanie aktywności elektrycznej mózgu: 1) badanie spontanicznej aktywności elektrycznej mózgu (przedmiotem analizy są zmiany potencjału elektrycznego w takiej postaci, w jakiej są one generowane przez duże populacje komórek mózgu); 2) badanie potencjałów wywołanych (przedmiotem analizy są zmiany potencjału pozostające w ścisłym związku czasowym z określonymi zdarzeniami, m.in. ekspozycja bodźca lub rozwiązywanie jakiegoś zadania). Mózg człowieka składa się z około dziesięciu miliardów neuronów w bardzo złożony sposób połączonych ze sobą. Procesy czynnościowe jakie zachodzą w neuronach generują znaczny potencjał elektryczny, który można dość łatwo zmierzyć odpowiednimi elektrodami. Nie będę zgłębiał tego tematu, ponieważ w tym wpisie nie o mózgu będę pisał.
Badanie aktywności elektrycznej mięśni: 1) mięśnie poprzeczne prążkowane, tzw. szkieletowe, które są jedynym efektorem, za którego pomocą możemy bezpośrednio oddziaływać na otoczenie, mimika twarzy, zmiana postawy ciała; 2) mięśnie gładkie np. w ścianach naczyń krwionośnych; 3) mięsień sercowy jako pompa ssąco-tłocząca.
Po takim krótkim wstępie przechodzę do głównego tematu tego wpisu jakim jest aktywność układu sercowo-naczyniowego, nazywanego też układem krążenia i jego wpływ na zachowanie człowieka.
Układ sercowo-naczyniowy ma bardzo skomplikowany system regulacji. Można wyróżnić w nich cztery podstawowe poziomy:
1) automatyzm serca – jest ono w stanie kurczyć się rytmicznie nawet po odłączeniu go od układu nerwowego, dzięki układowi bodźcoprzewodzącemu (rozrusznik serca), który pobudza serce do pracy. Impulsy z rozrusznika serca wywołują zmiany elektryczne w mięśniu sercowym prowadzące do jego mechanicznym skurczom;
2) mechanizmy autoregulacji – to mechanizmy utrzymujące stałość określonych parametrów układu krążenia, działają one niezależnie od kontroli neuronalnej i humoralnej. Autoregulacja przejawia się m.in. tym, że objętość wyrzutowa serca jest proporcjonalna do stopnia wypełnienia komór krwią żylną, dzięki czemu cała krew żylna wracająca do serca jest przepompowywana. Autoregulacja również utrzymuje stały przepływ krwi przez naczynia pomimo różnych wahań ciśnienia tętniczego.
3) regulacja miejscowa – ten mechanizm umożliwia dostosowanie przepływu krwi przez poszczególne narządy (przepływ obwodowy) do ich potrzeb metabolicznych. Dokonuje się ta operacja poprzez zmianę średnicy naczyń pod wpływem produktów przemiany materii wytwarzanych w danej tkance.
4) regulacja neurohormonalna – mechanizm ten umożliwia regulowanie przebiegu procesów nerwowych. Układ nerwowy wpływa zaś na komórki gruczołów wewnątrzwydzielniczych poprzez regulację ukrwienia i metabolizm.
Na układ sercowy bardzo silny wpływ ma autonomiczny układ nerwowy (sympatyczny oraz parasympatyczny). Układ sympatyczny powoduje wzrost siły i szybkości skurczów serca, a wzbudzenie układu parasympatycznego, za pomocą nerwu błędnego powoduje zmiany przeciwne do sympatycznego. Działanie układu sympatycznego jest wolne oraz długotrwałe, zaś układu parasympatycznego szybkie i krótkotrwałe. Jeżeli zostaną wzbudzone obie części układu autonomicznego, to wtedy zaczyna dominować układ parasympatyczny, krótkotrwale zwalniający rytm serca. Im większe jest pobudzenie układu sympatycznego, tym zwolnienie rytmu serca jest też większe (prawo akcentowanego antagonizmu).
Podczas wzmożonej pracy serca, zazwyczaj następuje również wzrost ciśnienia krwi, szczególnie ciśnienia skurczowego (wartość górna gdy krew wypychana jest do naczyń, graniczne ciśnienie krwi to 140/90 mm HG – milimetrów słupka rtęci, a ciśnienie spoczynkowe u zdrowego, dorosłego człowieka wynosi w granicach 120/70 mm HG) oraz jednoczesna zmiana szerokości naczyń krwionośnych na co ma wpływ układ sympatyczny. W tkance serca mechanizm zmian przepływu obwodowego podlega kontroli regulacji miejscowej. W mięśniach działają wspólnie mechanizm kontroli miejscowej jak i mechanizm kontroli neuronalnej. Wzrost przepływu krwi w czasie dużego wysiłku fizycznego to zasługa czynników miejscowych, zmiany w czasie stresu psychicznego regulują czynniki neurogenne. W przypadku nagłego wzrostu ciśnienia krwi pobudzają się baroreceptory umiejscowione w dużych naczyniach tętniczych, hamujące pracę serca. Nie zawsze tak może być, ponieważ mechanizm taki może być blokowany w stanach bardzo silnego pobudzenia emocjonalnego potrzebnego do dużej mobilizacji organizmu, np. w przypadku jakiegoś zagrożenia i w takim przypadku wysokie ciśnienie krwi może utrzymywać się przez dłuższy czas.
Krew płynąca w naczyniach wywiera na ich ścianki ciśnienie, które zmienia się w obrębie każdego cyklu pracy serca. W badaniach psychologicznych mierzy się głównie ciśnienie tętnicze rozróżniane według dwóch parametrów: 1) ciśnienie skurczowe – SBP, które jest maksymalnym ciśnieniem pojawiającym się w momencie zakończenia skurczu komór, oraz; 2) ciśnienie rozkurczowe – DBP, które jest z kolei minimalnym ciśnieniem pojawiającym się bezpośrednio przed następnym skurczem komór
Rozróżniamy dwie główne miary szybkości pracy serca, oceniane głównie na podstawie popularnego elektrokardiogramu – EKG, który jest zapisem aktywności elektrycznej serca: 1) częstość skurczów serca na minutę HR; 2) długość cyklu pracy serca IBI, inaczej długość odstępu między kolejnymi uderzeniami serca, mierzona w milisekundach.
Drugim ważnym przyrządem do badania pracy serca po EKG, jest kardiotachometr, który przedstawia poglądowy obraz pracy serca, zamieniając długość kolejnych cyklów pracy serca na szybkość rytmu serca. Zapis kardiotachometru przedstawia dokładnie zmienność rytmu serca. Poniżej przykładowy zapis EKG.
Z pracą serca wiąże się: 1) objętość wyrzutowa serca – jest to objętość krwi wtłaczanej do tętnic w czasie pojedynczego skurczu jednej komory serca. Jak pomnożymy objętość wyrzutową przez częstość skurczów serca to uzyskamy drugi wskaźnik: 2) objętość minutową serca. U osób mających silny mięsień sercowy wzrost objętości minutowej następuje głównie dzięki wzrostowi siły skurczów serca, zaś u osób o słabszym mięśniu sercowym wzrost objętości minutowej następuje dzięki wzrostowi częstości skurczów serca.
Rytm pracy układu krążeniowego jest zmienny, następują w nim zmiany: 1) okresowe z czego najsilniejszym źródłem jest zatokowa arytmia oddechowa, która polega na przyspieszeniu rytmu serca w czasie wdechu i spowolnienie w czasie wydechu; oraz 2) doraźne uzależnione od sytuacji.
Głównym zadaniem układu krążeniowego jest transport głównie substancji energetycznych do i z tkanek. Najwięcej energii metabolicznej zużywają mięśnie szkieletowe, co wiąże się z intensywnością pracy układu krążeniowego a rytm serca jest z tym ściśle związany. Jeżeli człowiek jest w stresie psychologicznym wtedy daje się zaobserwować tzw. nadwyżkę rytmu serca, toniczny wzrost rytmu serca powyżej poziomu związanego z normalnymi wydatkami energetycznymi ustroju człowieka. Związane to jest ze wzrostem pobudzenia układu sympatycznego (o którym pisałem wcześniej). W sytuacji stresowej nadwyżkę rytmu serca można zaobserwować w objętości wyrzutowej serca oraz ciśnieniu skurczowemu krwi. Nadwyżka aktywności całego układu krążenia wiąże się wyraźnie z wpływem na organizm czynników psychologicznych takich jak emocje, strach, ból, głód czy zdenerwowanie. Według niektórych psychologów wzrost aktywności układu krążenia w czasie pobudzenia stresem nie musi być funkcją samego stresora lecz jak dany osobnik sobie z nim radzi. Toniczne (powolne, ciągłe, stałe napięcie tkankowe) zmiany pracy serca oraz ciśnienia skurczowego krwi są większe wtedy gdy człowiek chce aktywnie walczyć z daną sytuacją, niż gdy biernie poddaje się stresowi. Jednak zależy to w dużym stopniu od różnic indywidualnych poszczególnych osób, nawet może to zależeć od dziedziczności. Podwyższenie aktywności układu krążenia może być również związane z sytuacjami, kiedy jednostka oczekuje nagrody, kiedy jednostka napotyka sytuację niepewności swojego zachowania i jego następstw, kiedy jednostka napotyka jakąś nową, nieznaną wcześniej sytuację, również kiedy jednostka jest niepewna czy swoim działaniem osiągnie założony sukces. Toniczna aktywność układu krążenia może być wskaźnikiem napięcia motywacyjnego wzbudzanego przez bodźce sygnalizujące możliwość zdobycia nagrody lub uniknięcia kary.
Ogólnie, można przyjąć, że największy wpływ na zachowanie człowieka powodujące zmiany w układzie krążenia mają sytuacje związane z szeroko rozumianym stresem (fizjologiczne i psychologiczne reakcje na niezwykłe i zazwyczaj nieprzyjemne bodźce, lub też zagrażające wydarzenia w otoczeniu), który jest ważnym w życiu człowieka czynnikiem psychologicznym. Oprócz opisanych wcześniej objawów, które są wywołane stresem, mogą występować również inne zaburzenia typu psychosomatycznego: wrzody żołądka, zapalenie okrężnicy, choroby wieńcowe, artretyzm, egzemy, alergie, bóle głowy, szyi, kręgosłupa czy choroby nowotworowe. Stres dodatkowo obniża odporność organizmu powodując większą podatność organizmu na różnego rodzaju infekcje. Każdy stres z powodu wywołanych zmian fizjologicznych może nakładać sie na poprzedni, czym wystawia na poważną próbę rezerwy energii fizycznej, pobudzenia fizjologicznego i wysokiej gotowości i to właśnie takie sytuacje mogą prowadzić do różnych dolegliwości fizycznych oraz chorób. Długotrwały i co gorsze przedłużający się stres sprzyja rozwojowi poważnych zaburzeń psychosomatycznych, często dochodzi w nich do poważnego uszkodzenia tkanki czy jakiegoś ważnego dla życia narządu, chociażby serca.
Nie u wszystkich osobników stres ma taki sam wpływ na różnego typu dolegliwości chorobowe, w dużym stopniu mają wpływ na to indywidualne czynniki osobowościowe, które działanie stresu mogą zwiększać lub ograniczać. Związek ten dostrzegalny jest w dwóch typach osobowości: A i B, które odmiennie reagują na stres. U typu osobowości A częściej występują choroby układu krążenia, złość, wrogość, odczuwanie presji czasu czy depresja. Typ osobowości B, zaś funkcjonując podobnie jak typ A, lecz efekty stresu są mniejsze. Podstawowymi właściwościami osobowościami A jest silne nastawienie rywalizacyjne i stałe odczuwanie presji czasu. Typ ten jest bardzo ambitny i agresywny w działaniu, zorientowany na sukcesy i ścigający się z czasem. Życie takiej osoby przebiega od jednego terminu do drugiego a założony cel musi być wykonany natychmiast. Osoby takie są wrogo nastawione do innych i agresywne w rywalizacji, są niecierpliwi i szybko się złoszczą. Typ ten jest w stanie permanentnego napięcia i właśnie stresu. Zazwyczaj jednostki typu A są ekstrawertykami oraz mają bardzo wysoką samoocenę, silnie zaangażowane w pracę, mają wysoką potrzebę osiągnięć oraz posiadania władzy. Osoby takie bardzo narażone są na m.in. zawały serca, głównie z powodu negatywnych emocji takich jak: depresje, frustracje, niepokój lub ich kombinacje.
Jednostki z osobowością typu B mogą być podobnie ambitne jak typu A, lecz doświadczają mniejszego stresu podczas równie ciężkiej pracy w podobnym stresującym otoczeniu, dlatego rzadziej pojawiają się u nich szkodliwe skutki stresu. W przypadku przedłużającego się stresu zamiast tak jak osoba typu A podejmować próby zapanowania nad sytuacją, w przypadku nieudanej takiej próby osoba taka popada we frustrację i rezygnację, to osoba typu B w podobnej sytuacji będzie starała się działać jak najbardziej efektywnie i nie będzie się czuła zrezygnowana w przypadku niepowodzenia.
Są odpowiednie testy, które pomagają ustalić czy dana jednostka ma osobowość typu A czy typu B, ale w tym wpisie nie będę się już tym zajmował, myślę, że na podstawie pokazanych moich skróconych charakterystyk tych osobowości, każdy sam będzie mógł się określić do jakiego typu może się zaliczyć i wyciągnąć wnioski jakie niebezpieczeństwa się z tym wiążą.
Z radzeniem sobie ze stresem powiązane jest odpowiednie wsparcie społeczne, takie jak silnie więzi rodzinne lub społeczne. Osoba samotna, która ma niewiele kontaktów z innymi ludźmi, jest bardziej narażona na wpływ stresu na zdrowie, niż ktoś kto ma silne więzy z rodziną czy przyjaciółmi lub chociażby współpracownikami, jeżeli takie osoby potrafią wspierać osobę mającą problemy.
Znaczenie stresu w życiu człowieka to temat „rzeka”. W tym wpisie został on tylko bardzo krótko „dotknięty”, a m.in. o stresie dotyczącym miejsca pracy, takim jak wypalenie zawodowe, pracoholizm czy inne postaram się opisać w kolejnych moich wpisach.
Podsumowanie
Przy pomiarze aktywności elektrycznej mięśni szkieletowych możemy dowiedzieć się, że wzrost napięcia mięśni może być wskaźnikiem gotowości motorycznej lub zaangażowania w wykonywane zadanie. W normalnych warunkach praca układu krążenia jest silnie związana z natężeniem procesów energetycznych ustroju. Pod wpływem stresu psychologicznego takie powiązanie układu krążenia ulega zaburzeniu, a układ krążeniowy wykazuje nadwyżkę aktywności ponad poziom wyznaczony potrzebami metabolicznymi. Szczególnie dużą nadwyżkę pracy serca można obserwować wtedy, gdy jednostka próbuje aktywnie radzić sobie z jakąś trudną sytuacją, podlega działaniu różnych bodźców przynętowych czy działa w warunkach niepewności sytuacji w jakiej się znajduje. Nastawienie jednostki na odbiór bodźców zewnętrznych wywołuje krótkotrwałe zwolnienie rytmu serca, a ta reakcja może być wskaźnikiem uwagi i gotowości do reagowania. Badania wykazały, że zwolnienie akcji serca zależy od umiejscowienia bodźca w ramach cyklu pracy serca, zaś zainicjowanie reakcji motorycznej powoduje zakończenie fazy zwolnienia akcji serca.
Na zakończenie chciałbym dodać, że według badań, masowe dolegliwości o podłożu psychologicznym częściej występują u kobiet niż u mężczyzn i do tego dość szybko rozprzestrzeniają się wśród osób z najbliższego otoczenia, a wywołane są przez stresory o charakterze fizycznym i psychologicznym. I jeszcze zastrzeżenie, że mogą być wyjątki osobnicze wśród kobiet, które mogą zdecydowanie lepiej znosić stres od mężczyzn. Zatem uwaga, pracujmy wszyscy nad zmniejszeniem stresu w swoim życiu. Człowiek to bardzo złożony organizm, poznajemy go coraz lepiej, ale do pełnego zrozumienia chyba nigdy nie dojdzie, a przynajmniej raczej nie za naszego życia.
Wszystkim życzę jak najmniej sytuacji stresogennych oraz spokoju i opanowania w przypadku różnych codziennych zagrożeń.
Bibliografia
Ciarkowska W. (1992), Psychofizjologiczna analiza aktywności poznawczej, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum.
Lewis M., Haviland-Jones J.M. (2005), Psychologia emocji, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Rathus S.A. (2004). Psychologia współczesna, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Selye H. (1979), Stres okiełznany, Warszawa: PIW.
Schultz D.P., Schultz S.E. (2011), Psychologia a wyzwania dzisiejszej pracy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Strelau J. (2000, 2004, 2005). Psychologia t. 1-3, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Sosnowski T. (1991), Wzorce aktywności psychofizjologicznej w warunkach krótkotrwałego stresu antycypacyjnego, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum.
Sosnowski T., Zimmer K. (red.). (1993), Metody psychologiczne w badaniach psychologicznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Terelak J.F. (2001), Psychologia stresu, Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Branta.
Kod QR do tego wpisu
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz