Postawy, przekonania a zachowanie ludzi

Postawy to oceniające reakcje na obiekt, odzwierciedlone w przekonaniach, uczuciach i intencji co do zachowania jednostki wobec niego. Postawy składają się z trzech komponentów strukturalnych, obejmują one wiedzę, wyobrażenia i posiadane przez jednostkę wierzenia na temat danego obiektu, osoby, grupy, przedmiotów fizycznych, idei, przepisów prawnych, ideologii itp. Uczucia sprowadzają się do lubienia/nielubienia obiektu, zadaniem uczuć jest wspieranie przekonań. Przekonania i uczucia razem stwarzają atmosferę wyrażającą się w intencji czy gotowości do reagowania na obiekt w określony sposób, w odpowiedniej sytuacji.

Przedmiot postawy mogą stanowić obiekty materialne, ludzie, idee, zachowania innych lub zachowania własne. Możemy przyjmować postawy również wobec konstruktów abstrakcyjnych, jak np. awangarda teatralna czy filmowa.

Każda jednostka może posiadać wiele różnych postaw. Postawa nie jest bezpośrednio obserwowalna, jest ona swego rodzaju pojęciem czy konstruktem. O jej treści, kierunku i intensywności domyślamy się z deklarowanych werbalnie lub pisemnie przekonań, uczuć i intencji albo również z bezpośredniego obserwowanego zachowania. Zachowanie jest jednak czymś innym niż postawa, chociaż zachowania i postawy wzajemnie na siebie oddziałują.

Postawy przedstawia się według następujących cech:

1. Centralność przeciwko peryferyjność. Postawy centralne są bardzo ważne i mają wyraźnie określony kierunek oraz treść, w przeciwieństwie do postaw peryferyjnych, mało ważnych lub w ogóle niezauważalnych dla nas.
2. Kierunek oraz nasilenie. Postawy wobec każdego obiektu mogą być negatywne lub pozytywne o różnym nasileniu. Dobrym przykładem mogą tutaj być badania sondażowe, w których badane są te cechy, kiedy prosimy respondentów o zaznaczenie w odpowiedziach na skali stopnia zgody lub niezgody na dane twierdzenie.
3. Zakres obiektu postawy. Postawy mogą być wąskie (specyficzne) lub szerokie (ogólne) w których istnieje wiele różnych aspektów.
4. Zakres grupy osób posiadających określone postawy. Badaczy może interesować rozkład danej postawy w populacji narodu, kobiet w porównaniu z mężczyznami itd., również może interesować postawa pojedynczej osoby, np. jakiegoś przywódcy lub terrorysty.
5. Trwałość - na przykład patriotyzm jest postawą względnie trwałą a preferencje do mody czy muzyki częściej się zmieniają.
6. Wielorakość behawioralnej ekspresji tej samej postawy - można kogoś popierać lub przynajmniej być neutralnym tylko dlatego, że jest naszym przyjacielem ale jednocześnie innym razem protestować w stosunku do innych o podobnych poglądach ale nie będących naszymi przyjaciółmi.

Postawy, różne preferencje czy przekonania religijne nie są zawsze „wyssane z mlekiem matki”, to nasz temperament determinuje w dużym stopniu tendencje do preferowania jednych sytuacji czy unikania innych. Jedni ludzi na przykład mają zakodowane, aby unikać jakichś sytuacji a preferować inne, np. jedni uwielbiają ciszę i samotność a inni gwar i obecność wielu osób. Istnieją jednak jak się przypuszcza wrodzone predyspozycje, które decydują o dwóch przykładowych cechach dotyczących postaw: jedną jest szybkość reagowania na obiekty postaw a drugą odporność na zmianę postaw.

Trzy aspekty oddziaływania na poziomie podświadomym, które mogą wpływać na zmianę postaw (Bargh 1994, 1996):

1. Bodziec, który na jednostkę oddziałuje, nie daje się dostrzec na poziomie świadomości. Zmiana postawy może dokonać się w wyniku uczenia się utajonego, które oznacza efekt nabywania i/lub zmiany postaw w wyniku oddziaływania bodźca niedającego sie rozpoznać świadomie.
2. Jednostka dostrzega zależności pomiędzy elementami oddziałującej na nią sytuacji, ale nie jest świadoma sposobu, w jaki bodźce te są przez nią interpretowane lub kategoryzowane. Poprzedzanie jest procesem wszczepienia jednostce idei lub odczucia, z którego nie zdaje sobie sprawy. Na przykład ludzie mający uprzedzenia etniczne mogą nie być świadomi tego, jak doszło do ukształtowania ich negatywnych postaw.
3. Jednostka odnotowuje bodziec, ale jest nieświadoma faktu jego wpływu na nią. W wyniku wielu badań niektóre słowa w języku obcym respondenci bardziej lubili, takie które były eksponowane wiele razy, choć nie byli świadomi tego wpływu. Tendencje te nazywa się efektem samej ekspozycji, która oznacza skłonność do preferowania bodźców, które jednostka często spotyka. Właściwość tą wykorzystuje się w reklamach, powtarzając je wielokrotnie, aby reklama spełniła swoje zadanie.

Nie jest udowodnione, że postawy pokrywają się zawsze z zachowaniami, wręcz przeciwnie w szeroko zakrojonych badaniach udowodnione zostało istnienie słabego związku postaw z zachowaniem. Większość osób na przykład deklarujących postawy pozytywne do czegoś/kogoś w rzeczywistości zachowuje się negatywnie. Dobrym przykładem może być oficjalnie negatywna postawa do picia alkoholu kogoś, kto w rzeczywistości bardzo często sięga po kieliszek.

W człowieku istnieją jednak tzw. postawy centralne, czyli bardzo ważne w systemie przekonań, wtedy większe jest prawdopodobieństwo, że jednostka będzie się zachowywała zgodnie z tymi postawami. Postawy centralne służą jako wykładnia własnej tożsamości. Wojciszke (Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2002) napisał: „to, kim jestem, uwidacznia się w moich przekonaniach”. Obiekty i sprawy, które mają centralną ważność dla człowieka powodują nie tylko wytworzenie się postaw głębokich i długotrwałych, odpornych na zmiany, lecz także motywują do dogłębnego analizowania argumentów i formułowania kontrargumentów skierowanych wobec nich. Postawy stają się głębokie i trwałe i dlatego centralne ponieważ wyrastają z osobistych doświadczeń jednostki. Centralne postawy są dla człowieka łatwo uświadamiane, inne zaś nasze przekonania są tak słabe, że nawet nie zdajemy sobie z nich sprawy w naszym codziennym życiu i wtedy właśnie zgodność zachowania z postawami jest zdecydowanie mniejsza. Po to, aby postawa przerodziła się z rzeczywiste zachowanie, powinna ona być także konkretna i dotyczyć wąskiego zakresu spraw. Specyficzne, wąskie postawy łatwiej uruchamiają zgodne z nimi zachowania, niż postawy o rozległym zakresie. Ogólna postawa bardzo trafnie prognozuje całą kategorię zachowań dotyczących danego obiektu lecz nie pozwala na trafne przewidywanie wystąpienia dla pojedynczego zachowania. Na nasze zachowanie może wpływać chęć zrobienia dobrego wrażenia na innych lub obawa przed krytyką. Czynniki te mogą powodować, że sposób w jaki zachowujemy się oraz to co mówimy, może odbiegać od naszych rzeczywistych postaw.

Zgodnie z teorią jaką przedstawił Ajzen (The Theory of Planned Behavior, 1991) o działaniach przemyślanych, nasze postawy przeradzają się w zgodne z nimi zachowania, jeżeli są spełnione trzy warunki: (a) jednostka ma głęboką postawę wobec danego obiektu; (b) normy istniejące w jej otoczeniu wyrażają akceptację takiej postawy; (c) jednostka jest przekonana, że posiada kontrolę nad własnym zachowaniem.

Jeśli nawet postawy nie zawsze wyrażają się w zgodnych z nimi zachowaniami, to pomimo tego, znając postawy danej osoby, można z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć jej zachowania. Taka wiedza przydatna jest szczególnie w marketingu, gdzie stara się przewidzieć zachowania konsumentów, aby jak najlepiej dopasować do poszczególnych osób odpowiednie oferty.

Bardzo popularnym jest tzw. zjawisko „stopy w drzwiach”, jest to strategia uzyskiwania uległości człowieka w odpowiedzi na kosztowne żądanie, jeśli poprzedziło je żądanie mniejszej wagi, które dana osoba spełniła dobrowolnie. Po spełnieniu mało znaczącej prośby, następuje następna już nieco większa i w miarę wykonywania coraz bardziej angażujących zachowań zmienia się sposób widzenia sprawy, w wyniku czego następuje również zmiana postawy. By wytworzyć pozytywne wrażenie o czymś najpierw prosi się o coś mało znaczącego i następnie coraz większego, aby osiągnąć swój wcześniej zaplanowany cel. Takie działanie można zaliczyć już do manipulacji ludzkim zachowaniem i może być kształtowaniem zachowań również bardzo szkodliwych.

Zmiana postaw może nastąpić również poprzez odgrywanie odpowiednich ról. W nową rolę jednostka wchodzi najpierw bardzo niepewnie, uważając na to by działać zgodnie z ustalonymi zasadami. Im dłużej to trwa to nasze zachowanie staje się bardziej świadome i następuje bardzo szczegółowa ich obserwacja. Po pewnym czasie takie zachowanie nie wymaga już naszego aktywnego myślenia o tym co robimy i zaczynamy działać automatycznie. Działając w ten sposób przez dłuższy czas w grupie, może nastąpić wyłom, gdy na przykład jedna z tych osób stanie się szefem pozostałych. W takim wypadku nowy szef zna wszystkie ścieżki jakimi chodzi jego załoga, wie też o niektórych odstępstwach od obowiązujących procedur i zaczyna wymagać aby były one respektowane. Można to określić, że „punkt widzenia zależy od punktu siedzenia”, gdzie punktem widzenia jest postawa, a punktem siedzenia to rola jaką jednostka pełni. Bardzo znamienny jest tutaj eksperyment Zimbardo i współpracowników z roku 1972 na Uniwersytecie Stanford w którym stworzono ze studentów dwie grupy. Jedna to „więźniowie” a druga „strażnicy”. Nie będę tutaj opisywał dokładnie tego eksperymentu, wspomnę tylko, że poszczególne grupy weszły tak w swoje role, że musiano po sześciu dniach (planowane było dwa tygodnie) przerwać ten eksperyment ze względów etycznych, aby nie wydarzyło sie jakieś nieszczęście. Jeżeli ktoś chciałby pogłębić swoją wiedzę na ten temat to polecam film z 2016 roku, w reżyserii Kyle Paricka Alvareza pod tytułem: Więzienny eksperyment, w obsadzie m.in. - Tye Sheridian, Ezra Miller, Michael Angrano i Crudup Billy, dystrybutorem filmu jest Filomostrada a dostępny on jest m.in. w księgarni PWN. Film trwa prawie 2 godziny i jest on dla ludzi o mocnych nerwach i stabilnych psychicznie.

Jeżeli w pewnej sytuacji zachowujemy się wbrew temu w co wierzymy, to odczuwamy napięcie, które Leon Festinger (A theory of cognitive dissonance, Stanford University Press 1957) nazwał dysonansem poznawczym. Pojęcie to po dziś dzień, pomimo upływu wielu dekad, jest jedną z najważniejszych koncepcji wykorzystywanych w psychologii społecznej. Jednostka odnotowuje poznawczo niezgodność pomiędzy własnym zachowaniem a posiadanym w tej kwestii przekonaniem. Takie napięcie emocjonalne jest stanem mało komfortowym i mało przyjemnym. Dlatego jak napisał Festinger, jednostka stara się takie napięcie zredukować a uczynić to może poprzez zaprzestanie takiego zachowania, które jest sprzeczne z jego przekonaniami w taki sposób aby było zgodne z jego dysonansem poznawczym lub poprzez zmianę w kierunku uzasadniającym słuszność jego zachowania, polegającym na dodawaniu nowych elementów poznawczych, zgodnych z zachowaniem je wspierającym. Dążenie do redukcji napięcia poprzez zmianę przekonania w kierunku zgodnym z początkowo rozbieżnym z nim zachowaniem Festinger nazwał efektem niewystarczającego usprawiedliwienia, który występuje wówczas, gdy zewnętrzne usprawiedliwienie w formie nagrody nie jest wystarczające, by to zachowanie uzasadnić. Zazwyczaj jednostka ceni sobie możliwość postępowania zgodnie z własnymi przekonaniami, że jest również konsekwentna w swoim działaniu. Tymczasem teoria dysonansu poznawczego zakłada również, że pod wpływem nacisków zewnętrznych, innych ludzi, jednostka może postąpić w sposób sprzeczny z własnymi przekonaniami (więcej na ten temat można przeczytać m.in. w książce: Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M.. (1997) Psychologia społeczna,  Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka lub innych pozycjach podanych na zakończenie tego wpisu w Bibliografii).

Dysonans poznawczy i towarzyszący temu zjawisku dyskomfort emocjonalny występują nie tylko wtedy, gdy zachowujemy się w sposób rozbieżny z naszymi przekonaniami, ale również wtedy, gdy musimy dokonać jakiegoś ważnego wyboru życiowego. Po podjęciu ważnej decyzji redukujemy dysonans poznawczy poprzez wzmocnienie przekonania o słuszności naszego wyboru, jednocześnie umniejszając wartość opcji, którą odrzuciliśmy.

Podsumowując - problematyka postaw czy przekonań związanych z zachowaniem jest dość mało obecna w polskiej literaturze psychologicznej. Jednakże temat ten jest bardzo ważny zarówno dla psychologów osobowości jak i dla psychologów społecznych. Przedmiot badań jest bardzo złożony i rozważany przez różne dyscypliny naukowe. We wpisie tym starałem się jak najwięcej korzystać z polskich autorów ale chcą objąć temat szerzej należy korzystać z literatury zagranicznej głównie amerykańskiej, gdzie wykonywanych jest większość badań związanych z tym tematem. Myślę, że warto zainteresować się w szerszym stopniu postawami ludzi związanymi z działaniem, ponieważ postawy pomagają w dokonywaniu różnych wyborów. Posiadanie jasnych, wyraźnie zdefiniowanych postaw daje jednostce możliwość płynnego przejścia różnych punktów decyzyjnych i ostatecznie wybranie opcji, która odpowiada naszym preferencjom. Jeżeli nie będziemy mieć określonej postawy to będziemy się dręczyć psychicznie, aby znaleźć sposób na dokonanie odpowiedniego wyboru. Nikt z nas nie chce mieć opinii osoby chimerycznej i nieprzewidywalnej, dlatego większość z nas stara się prezentować postawy zgodne z zachowaniem. Wolimy jeżeli jest to niezbędne posunąć się do kłamstwa i wygłaszać przekonania, w które samemu nie wierzymy, niż mieć opinie człowieka mówiącego co innego, od tego co robimy. Związek postaw i zachowań jest bardzo ścisły, ponieważ zazwyczaj przekonania powinny przekładać się na nasze czyny jak i czyny powinny znajdować odbicie w przekonaniach. Nie zawsze tak jest, ponieważ każda jednostka ludzka jest inna a psychikę człowieka nie zawsze da się przewidzieć, dlatego psychologia jest tak bardzo ciekawą dziedziną, ponieważ nie da się jak w matematyce powiedzieć, że dwa plus dwa to na pewno daje wynik cztery. To nie ta dziedzina nauki, tutaj wyniki mogą być diametralnie różne i to jest niezwykle fascynujące. Przy wszelkich kontaktach z innymi ludźmi miejmy na uwadze to, że każdy człowiek jest inny i tego nie da się zmienić.

Bibliografia

Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997). Psychologia społeczna,  Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Hall C.S., Lindzey G., Campbell J.B. (2004). Teorie osobowości, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Moscovici S. (red.) (1998). Psychologia społeczna w relacji ja-inni, Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.

Rathus S.A. (2004). Psychologia współczesna, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Strelau J. (2000, 2004, 2005). Psychologia t. 1-3, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Wojciszke, B. (2000). Postawy i ich zmiana. W: J. Strelau (red.), Psychologia, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Wojciszke B. (2002). Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Wosińska W. (2004). Psychologia życia społecznego, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Zimbardo P.G. (1999). Psychologia i życie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Kod QR do tego wpisu

 

 

 

 

 

 

Ten link przenosi na górę strony